Ø¹Ø¨Ø¯Ø§Ù„Ø§ØØ¯ پيغام _ كابل د ۱۳۸۴كال دغويي Û²Û´
قوالي دشرقي موسيقي هغه ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ ،له سوزاوشوره Ú‰ Ùƒ صن٠دي Ú†ÙŠ شرقي هنرمندان اودنظرخاوندان يي Ø¯Ø±ÙˆØ Ø¯Ø«ÙŠÙ‚Ù„ كولو دواګڼي ،په قوالي موسيقي كي هم دموسيقي له اړخه اوهم دشعرله پلوه دوي داسي له اغيزاوتاثير څخه ډكي قوي په مينه التجا اوخلوص سره ÙŠÙˆÚØ§ÙŠ ÙƒÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ اوريدونكي له ÚØ§Ù†Ù‡ سره ديوه Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠ Ø³Ù¾ÙŠÚ…Ù„ÙŠ كيÙيت روښانه لورته ÙˆÚ“ÙŠ اوديوه نوراني اغيزغيږي ته يي بيا يي ØŒ ددي موسيقي داغيز يوبل لامل داهم دي Ú†ÙŠ دقوالي سندرغاړي په ناپايه سپيڅلتيا د كايناتودپروردګارپه
وړاندي دخپلو عواطÙÙˆ Ø§ÙˆØ§ØØ³Ø§Ø³Ø§ØªÙˆ په ژبه دموسيقي دډيرو باريكواوزړه پارونكو سرونوپه ږغولوسره دالتجا اوعذرلاسونه پورته كوي او دسازونو اواوازونودنغمو په اغيزناكوګردشونوكي Ø¯Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠ ÙˆØµØ§Ù„ زمزمي ږغوي .
دنظردخاوندانواودموسيقي دعالمانوله نظره قوالي دشرقي موسيقي يوازني اغيزلرونكي صن٠دي Ú†ÙŠ نه يوازي په شرق كي بي ØØ³Ø§Ø¨Ù‡ مينه وال لري بلكي ددي موسيقي ډيرمينه وال په غربي Ù†Ú“ÙŠ كي هم شته اوغربيان ددي موسيقي Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠ Ø§ØºÙŠØ²ØªÙ‡ ØÙŠØ±Ø§Ù† پاتي دي.
دقوالي موسيقي موجد اميرخسروبلخي Ú«Ú¼Ù„ كيږي Ú†ÙŠ وروسته له بلخ څخه Ùˆ هندوستان ته كوچيدلي اوهلته يي دموسيقي په برخه كي داسي Ø§ÙƒØªØ´Ø§ÙØ§Øª اوايجادات ÙƒÚ“ÙŠ Ú†ÙŠ دشرقي موسيقي ستربنسټونه Ú«Ú¼Ù„ كيږي ،هغه نه يوازي شاعرو،بلكي موسيقي پوه ،موسيقي ږغونكي اودموسيقي دآلاتومخترع اوايجادګرهم و، دستار او طبلي اختراع دده په وسيله ترسره شوي ده .
دطبلي بولونه ( تن تن ،دن دن _ نادن دن نا ،ناتن تن نا _دادن دن نا ،داتن تن نا ....) داميرخسروپه وسيله ايجادشوي دي ØŒ دموسيقي Úيني ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ خيالونه دمثال په توګه دپسرلي اوبهار،اودÚÙŠÙ†ÙˆÙ†ÙˆØ±ÙˆÚØ§Ù†Ú«Ú“ومناسبتونوپه اړه اهنګونه اوخيالونه دده لخوا جوړشوي Ú†ÙŠ شعرونه اوتصنيÙونه يي هم دده دي ،د موسيقي دÚينوراګونوپه جوړښت كي هم دده لوي لاس دي Ú†ÙŠ هغه راګونه اوس په شرقي موسيقي كي منل شوي راګونه دي ،قوالي موسيقي داميرخسروله نامه سره دومره تړلي ده Ú†ÙŠ دهنداوپاكستان هرقوال Ú†ÙŠ Ùˆ غواړي په كوم مجلس اويا مناسبت كي قوالي ووايي نوارومروبه خپل مجلس داميرخسروپه دي شعرپيلوي :
نمي دانم چي منزل بودوشب جايي كه من بودم
به هرسوٰرقص بسمل بود وشب جايي كه من بودم
خداخودميرمجلس بود اندرلامكان (خسرو)
Ù…ØÙ…ٰد شمع Ù…ØÙÙ„ بودوشب جايي كه من بودم
دقوالي موزيكال جوړښت :قوالي دجوړښت له مخي داسي سندروته ورته والي لري Ú†ÙŠ په غبرګواويا ګڼواوازونوكي ويل كيږي اوياهغوسندروته ورته والي لري Ú†ÙŠ دكورس په شكل ويل كيږي ØŒ خودموسيقي دصن٠بندي له مخي قوالي داسي په زړه پوري صن٠دي Ú†ÙŠ هم دكلاسيكي موسيقي Ø¯ØØ±ÙƒØ§ØªÙˆØ§ÙˆØªØ§Ù† وهلوزمينه په كي شته ،هم دسرګم داجراكولولپاره ÚšÙ‡ ميدان په كي ليدل كيږي اوهم دكلاسيكي موسيقي دغزل له صن٠سره ورته والي لري ،په ديتوګه ګوروچي قوالي موسيقي دڅواړخيز خصوصيت درلودونكي ده ،اودموسيقي په داسي پراخ ميدان كي ÚØ§ÙŠ Ù„Ø±ÙŠ Ú†ÙŠ دموسيقي دنوروصنÙونوازموينه هم په كي اجراكيداي شي Ú†ÙŠ دادموسيقي دعالمانوله نظره ديوه ډير اوچت اومعتبرصن٠خصوصيت Ø§ÙˆÚØ§Ù†Ú«Ú“تيا ده ،دشرقي موسيقي د عالمانودويش له مخي Ø¯Ø®ØªÙŠÚ Ù…ÙˆØ³ÙŠÙ‚ÙŠ په لاندي توګه صن٠بندي اودرجه بندي شوي ده :
پيچلي اومغلقه كلاسيكه موسيقي :په دي موسيقي كي شعرنه زمزمه كيږي يوازي Úيني كلاسيك منظوم Ø§Ù„ÙØ§Ø¸ اوكلمات داسي زمزمه كيږي Ú†ÙŠ هنرمنددهغه په وسيله هغه راګ معرÙÙŠ كوي Ú†ÙŠ دي يي وايي ،په موسيقي كي دغولنډوجملو اودمنطومو كلماتومجموعي ته د راګ يا خيال ( ټيكه ) وايي لكه يوڅوك Ú†ÙŠ ووايي : ددي كورجوړول مي په ټيكه يا اجاره اخيستي دي ،داهماغه ټيكه ده Ú†ÙŠ ديوه ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ راګ اوخيال دپاره ټاكلي شوي ده او دهمدي ټيكي په وسيله دغه راګ پيژندل كيږي ،كه Ú…Ù‡ هم دراګ دپيژندګلوي اساسي ÚØ§Ù†Ú«Ú“تيا وي خودهغه موزيكال جوړښت دهغه دسرونوتعداددهغه Ø±ÙØª اوامد(اروهي اوامروهي ) اودهغه وادي اوسم وادي سرونه دي خوبيا هم ټيكه يوداسي قرارداددي Ú†ÙŠ په كاسيكه موسيقي كي هرراګ ته ايښودل شوي دي ØŒ په دغه شان موسيقي كي دطبلي ډير مغلق پيچلي اوبلندپت تالونه لكه تين تال ،جب تال ØŒ روپك تال اونور....كارول كيږي
نيمه كلاسيك :داموسيقي دلومړي ډول په پرتله زياته پيچلي اومغلقه نه ده ،تان په كي وهل كيږي سرګم (سا،ري،ګا ،ما ،پا ،دها ،ني ،سا )په ÙƒÚšÙŠ استعماليږي Ø¯ØªØ§Ù„ÙˆÙ†ÙˆØ±ÙØªØ§Ø±Ù‡Ù… دمغلقي كلاسيكي په تناسب يوڅه تيز اوګړندي وي
خيال :خيال دموسيقي هغه صن٠دي Ú†ÙŠ دكلاسيكي موسيقي نه وروسته كتګوري كي راÚÙŠ داډول موسيقي دكلاسيكي موسيقي په نسبت يوڅه اسانه اوساده وي ،يا Ø¯Ø±Ø§Ú«ÙˆÙ†ÙˆÙ„ÙØ¸ÙŠ Ù¼ÙŠÙƒÙŠ په كي داروهي اوامروهي دګردشونوپه توګه ويل كيږي اوياديوه ښكلي شعريوه برخه انتخابيږي اوهنرمند دبيلابيلوموزيكالو ګردشونوپه كارولوسره ټاكل شوي راګ زمزمه كوي دساري په توګه دبهروي دخيال يوه Ù„ÙØ¸ÙŠ Ù¼ÙŠÙƒÙ‡ Ú†ÙŠ داسي ده :(بازوبنده كهلوكهلوجا) په خيال كي دطبلي تال هم دكلاسيكي موسيقي په پرتله دومره مغلق اوسخت نه وي معمولآ ددوهم كلاس له تالونوڅخه كاراخيستل كيږي لكه دادره ØŒ كهروا،ټاپيه ،ګيده اوداسي نور.....خيال دمغولي شاهانوپه دربارونوكي ډيرمروج و،اوپه همهاغه وخت كي يي ډيره پراختيا موندلي وه.
كتك موسيقي : كتك موسيقي دختيÚÙŠ موسيقي ډيرپه زړه پوري صن٠دي دكتك موسيقي معمولآ Ø¯ÙƒÙ„Ø§Ø³ÙŠÙƒÙˆÙ†ÚØ§Ú«Ø§Ù†ÙˆÙ„پاره استعماليږي ،اوهمداراز دهندوانوپه مذهبي مراسمو اونورو مناسبتونوكي هم خاص Ø§ÙˆÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ ÚØ§ÙŠ Ù„Ø±ÙŠ .
ترانه :ترانه د ختيÚÙŠ موسيقي يوبل ډول دي Ú†ÙŠ دټيكي Ø§Ù„ÙØ§Ø¸ يي دطبلي بولونه تشكيلوي سندرغاړي دټاكلي راګ پا خيال پرمهال دطبلي بولونه يعني Ù„ÙØ¸ÙˆÙ†Ù‡ زمزمه كوي اوپه دي توګه دراګ يا خيال جوړښت د خپل اوازپه وسيله انÚوروي دمثال په توګه دخداي بخښلي استادرØÙŠÙ… بخش هغه ترانه Ú†ÙŠ په بهروي راګ كي ويل شوي ده
نادردرتم ،تانه ديم ،ته دري نا _ نادردرتم ،تانه ديم ،ته دري نا
غزل : غزل دشرقي موسيقي ډير خوږ اوزړه پارونكي صن٠دي Ú†ÙŠ بي شميره مينه وال لري خودهنرمندانوشميريي دګوتوپه شماردي Úكه Ú†ÙŠ Ø¯Ø§ØµÙ†Ù ÚØ§Ù†ØªÙ‡ ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ سندرغاړي اوله سر اوسوزه Ú‰Ùƒ اغيزلرونكي اوازغواړي ،يوازي هغه څوك ÚšÙ‡ غزل ويلي شي Ú†ÙŠ د رسا ،ښكلي اوجادويي ږغ څښتن وي ،دا Ú†ÙŠ غزل دشرقي موسيقي ډير طناز، پارونكي اوخوږصن٠دي ،په هندوستان اوپاكستان كي هرسندرغاړي دي ته نه ØØ§Ø¶Ø±ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ دغزل سندرغاړي شي ØŒÚكه هغوي پوهيږي Ú†ÙŠ دموسيقي دامينه ناك صن٠دڅه رازسندرغاړي اواوازغوښتنه كوي ØŒ هغوي په دي باوردي Ú†ÙŠ هرڅوك نشي كولاي دغزل سندرغاړي شي اوكه چيرته داكوښښ هم وكړي نوكه دغزل ويلو لازم صلاØÙŠØª ونه لري ډيرژر به ددي غښتلي لوبي له ميدانه خارج شي .
په هندوستان كي دغزل اوسني مشهوراوپياوړي هنرمندان جيګ جيت سنګ ،انوب جلوتا ،پنكهچ اودهاس دي ،په پاكستان كي دغزل پياوړي سندرغاړي مهدي ØØ³Ù† ØµØ§ØØ¨ ،اوغلام علي دي ،زموږ په هيوادكي Ù…ØªØ§Ø³ÙØ§Ù†Ù‡ دغزل داسي نامداره سندرغاړي نشته Ú†ÙŠ دلته مي نوم اخيستي واي ،خوپه پخواكي ډيرښه غزل ويونكي موجودوو،لكه استادقاسم ،استادشيدا ،استادسراهنګ ،استاد اولمير ،استادنبي Ú«Ù„ØŒ استادرØÙŠÙ… بخش استاديعقوب قاسمي ،استادموسي قاسمي .
لايټ غزل :دا ډول غزل دكلاسيك غزل سره يولږ غوندي توپير لري اوتوپير يي په دي كي دي Ú†ÙŠ دكلاسيكي غزل په پرتله يي دطبلي تالونه لږګړندي اوتيزغوندي وي اوهم په كي Úيني غربي الات هم كارول كيږي ،دمثال په توګه دپاكستان ډيرمشهور قوال نصرت ÙØªØ علي خان Ú†ÙŠ اوس مړدي پخپلو غزلوكي له ساكساÙون څخه Ú†ÙŠ يوه غربي آله ده اوپه جازموسيقي كي استعماليږي ګټه اخيستل ،اويا دپنكچ اودهاس اكثرغزل ،لايت غزلونه دي ،دغه رازدهند په سينمايي موسيقي كي هم له لايت غزل نه ډيره Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ كيږي اوتقريبآ اوس دغزل داطرز داوريدونكودډيري پاملرني وړګرÚيدلي دي
قوالي :په دي هكله خومواصلي Ø¨ØØ« پيل كړيدي ØŒÚكه خودقوالي دښي پيژندني په مقصدمجبورشوچي ØØ¯Ø§Ù‚Ù„ دشرقي موسيقي په نوروا ساسي تقسيماتواوبنسټونوباندي هم وږغيږو ،خو په لنډه توګه ويلي شوچي قوالي موسيقي دختيÚÙŠ موسيقي هغه صن٠دي Ú†ÙŠ په زياته توګه اوكه ووايوپه كامله توګه Ø¯ØªØµÙˆÙ Ø§ÙˆØ±ÙˆØØ§Ù†ÙŠØª په بنيادونوراايجادسوي ده، نوخطا به مونه وي ÙƒÚ“ÙŠ Úكه ددي موسيقي ايجاددهغه بيسټيزتاريخ اوجوړښت ته كه نظرواچوو،داخبره بيخي څرګنده اوله ورايه ښكاري خوهغه Ú…Ù‡ Ú†ÙŠ دي خبري ته لاپيا وړتيا وربخښي هغه همدااوس دقوالي داستعمال اوږغولوطرزاوطريقه ده ØŒ په هندوستان اوپاكستان كي ددي موسيقي ترسره كولوته كه وګوروداموسيقي تل دلويو پيرانوپه Ø²ÙŠØ§Ø±ØªÙˆÙ†ÙˆØ§ÙˆÙ†ÙˆØ±ÙˆÙ…Ù‚Ø¯Ø³ÙˆÚØ§ÙŠÙˆÙ†ÙˆÙƒÙŠ ØªØ±Ø³Ø±Ù‡ كيږي ترڅودخداوندي جلال ډيرښه رياضت ترسره شي لكه لعل وشهبازقلندر،سيوڼ شري٠،په هندوستان كي هم ددغه شان قلندرانوپه زيارتونو، ددوي دعرس په مراسمواويانوروخاصووختونوكي ږغول كيږي Ú†ÙŠ Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠ ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ كيÙيت اودوجد اوسماع نوراني ماØÙˆÙ„ Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ شي كه Ú…Ù‡ هم Ú†ÙŠ قوالي يوازي Ø¯ØªØµÙˆÙ Ø§ÙˆØ±ÙˆØØ§Ù†ÙŠ ÙƒÙŠÙيت له مخي ايجاد شوي خواوس له مذهبي اوصوÙيانه ØØ¯ÙˆØ¯ÙˆÙ†Ù‡ رابهرشوي هم ده دهندوستان د Ùلمونوپه اكثروعاشقانه صØÙ†ÙˆÙƒÙŠ ÙˆØ±ØªÙ‡ ÚØ§ÙŠ ÙˆØ±ÙƒÚ“ شوي دمثال په توګه دليلي اومجنون دÙلم زياتي سندري قوالي سندري دي اويادي ته ورته موسيقي ده .
زموږ په هيوادكي Ù…ØªØ§Ø³ÙØ§Ù†Ù‡ قوالي موسيقي دومره شهرت نه دي موندلي اونه هم داسي پياوړي اودپاملرني وړكسان شته Ú†ÙŠ په دي برخه كي علمي زده ÙƒÚ“ÙŠ ولري اويا هم ددي موسيقي درواجولوپه كاركي ونډه واخلي ،هسي خوپه ظاهره دكابل په شوربازار اوزاړه ښاركي يوه يادوي خانقاوي شته Ú†ÙŠ دجمعي په شپه دچشتيه طريقي Úيني پلويان ورته راÚÙŠ دموسيقي Ù…ØÙÙ„ جوړوي او صوÙيانه موسيقي ږغول كيږي اوكله ناكله Úيني سندرغاړي دنوروهيوادونودقوالانودسندروڅخه په پيروي اوتقليد دقوالي په نوم Ú…Ù‡ ناڅه زمزمه كوي خودادقوالي موسيقي له ماهيت اواصليت سره ډير توپيرلري دايوازي نعتيه كلامونه دي Ú†ÙŠ دموسيقي سره ÙŠÙˆÚØ§ÙŠ ÙˆÙŠÙ„ كيږي خوهيڅكله ورباندي دقوالي اطلاق نشوكولي .
دپښتنوپه موسيقي كي هم دقوالي ÚØ§ÙŠ Ø®Ø§Ù„ÙŠ دي اوداډول صوÙيانه Ø§ÙˆØ±ÙˆØ ØªÙ‡ پياوړتيا وركوونكي موسيقي Ù…ØªØ§Ø³ÙØ§Ù†Ù‡ په پښتني ټولنه كي لاتراوسه عموميت نه دي موندلي اونه هم دپښتوژبي سندرغاړولاتراوسه دارازنوښت ته لاره موندلي ده ،دپښتنوكليوالي موسيقي Ø¯Ù¾ÚšØªÙ†ÙˆØ¯ÙƒÙ„ØªÙˆØ±Ø§ÙˆÙØ±Ù‡Ù†Ú« هغه لويه اوستره خزانه ده Ú†ÙŠ تل به دپښتنوپه كلتوري تاريخ كي دپام ÙˆÚ“ÚØ§ÙŠ ÙˆÙ„Ø±ÙŠ خوپه ډيره خواشيني سره بايد ووايوچه په پښتنوكي لاتراوسه داسي پياوړي سندرغاړي ندي راپيداشوي Ú†ÙŠ هم دموسييقي په اصولواوبنسټونوباندي ÚšÙ‡ وپوهيږي اوهم داسي علمي صلاØÙŠØª ولري Ú†ÙŠ دپښتوموسيقي درواجولو،اومعرÙÙŠ كولوپه كاركي دهيوادپه دننه اوله هيواده بهر نړيوالوته داموسيقي وروپيژني او ددي موسيقي په پيژندنه اومعرÙÙŠ كي لويه ونډه واخلي
خوددي پرخلا٠اوس غيرپښتانه لګيا دي ترڅودپښتوموسيقي له لاري ÚØ§Ù†ÙˆÙ†Ùˆ ته شهرت وګټي اوداهڅي يي پيل ÙƒÚ“ÙŠ Ú†ÙŠ دپښتوكليوالي موسيقي ډيرواصيلوسندروته دوخت اوموډسره سم داسي رنګ اوروغن وركړي ترڅو له دي لاري شهرت ته ورسيږي
خبره په قوالي موسيقي وه په پښتوموسيقي كي دقوالي موسيقي رواج ترډيره ØØ¯Ù‡ نه ليدل كيږي اوكه ووايوهيڅ نشته نوګومان كوم Ú†ÙŠ څوك به موددرغوپه ګناه تورن نه ÙƒÚ“ÙŠ
دپاكستان په پښتني معاشره په خاصه توګه دپيښورپه مركزاوشاوخواكي به كله ناكله يو Ù‡ اونيم پښتون سندرغاړي داهڅه كوله ترڅو قوالي ووايي اوÚيني وختونه به يي داردوژبي نه په تقليد اوپيروي قوالي سندري ويلي ،دمثال په توګه يووخت خيال Ù…ØÙ…د داردوله طرزنه يوه دقوالي سندره راكاپي ÙƒÚ“ÙŠ وه خوشعريي پښتووو Ú†ÙŠ ډيره مشهوره شوه دهغي سندري شعرداسي Ùˆ:
ولګوي دم دم _ ورك به موشي غم غم
علي علي دم دم _ علي علي دم دم
Ø®ÙˆÙ…ØªØ§Ø³ÙØ§Ù†Ù‡ اوس هغوهڅوته هم دسندرغاړوله لوري دپاي ټكي ايښودل شوي دي
يوه خبره Ú†ÙŠ ويل يي ډيرضروري ښكاري هغه داده Ú†ÙŠ دپښتنوپه ښاري اوكليوالي ژوند دواړوكي دÚينوعنعنوي تعصباتوله امله د موسيقي دږغولو، رواجولو،اوپياوړتيا په وړاندي ډيرخنډونه شته Ú†ÙŠ داخبره ډيره دانديښني وړده اوددي ويره شته Ú†ÙŠ دپښتنو كليوالي موسيقي Ú†ÙŠ ددي قوم دكلتوري Ø§ÙˆÙØ±Ù‡Ù†Ú«ÙŠ Ø´Ù†Ø§Ø®Øª يوه ډيره ستره برخه ده بيخي له منÚÙ‡ لاړه نشي